Наср

НИТИШАТАКАМ

(“Сад байт дар бораи рафтори нек”)

– асари ахлоқии ҳинди бостон)

Санскрит на танҳо яке аз забонҳои асосии қадими ҳиндист, балки аз қадимитарин забонҳои ҷаҳон шумурда мешавад. Нахустин осори адабии Шибҳи қораи Ҳинд ба монанди китобҳои муқаддаси ҳиндувон – ведаҳо (“Ригведа”, “Сомаведа”, “Атҳарваведа” ва “Яҷурваведа”), ҳамосаҳои “Маҳабҳарата” ва “Рамаяна”, упанишадҳо, браҳманаҳо, пуранаҳо ва ҳазорҳо асарҳои бадеӣ, динӣ ва фалсафии Ҳинди бостон ба навъҳои гуногуни забони санскрит – ведоӣ, эпикӣ, классикӣ, буддоӣ, ҷайнӣ ва ғ. навишта шудаанд. Асарҳои намояндагони маъруфи адабиёти классикии Ҳинд – Ашвагҳоша, Бҳаса, Калидаса, Бана, Кшемендра, Сомадева низ ба забони санскрит, ки аз қарни 1 то м. ҳамчун забони адабӣ дар Ҳиндустони Шимолӣ ривоҷу равнақ пайдо намуд, ба қалам омадаанд. Аз ин лиҳоз, маҳз ба воситаи забони санскрит мо метавонем ба фарҳангу тамаддуни Ҳинди бостон роҳ кушоем ва тавассути китобҳое, ки ба забони санскрит боқӣ мондаанд, ба иттилооти боарзише роҷеъ ба фарҳангу таърихи Ҳинди мутамаддин дастрасӣ пайдо намоем.

Аз маъруфтарин осори ба забони санскрит таълифшуда, ки намунае аз китобҳои муътабари ахлоқии қарни VII-уми Шибҳи қораи Ҳинд ба шумор меравад, асари “Нитишатакам” мебошад, ки тарҷумаи он “Сад байт дар бораи рафтори нек” буда, ба қалами Бҳартриҳари тааллуқ дорад.

Бҳартриҳари суханвари лирик буда, ба қавли И.Д.Серебряков ин “шоири нобиға” тамоми эҷодиёти худро ба масъалаи “муносибати инсон ва ҷомеа” бахшидааст” (И.Д.Серебр, Литературы народов Индии, 75) ва намунаи олии осори ӯ “Нитишатакам” (“Сад байт дар бораи рафтори нек”) баршумурда мешавад. Ин асар қисматест аз “Шатакатраям” (“Маҷмӯаи сесад байт”), ки аз се китоб ба тартиби зайл фароҳам омадааст:

1). “Нитишатакам” (“Сад байт дар бораи ахлоқ”);

2). “Шрингарашатака” (“Сад байт дар бораи муҳаббат”);

3). “Вайрагяшатака” (“Сад байт дар бораи инкори ҷаҳон”).

Аслан “шатака” яке аз анвои шеъри ғиноии қадими ҳиндист ва маънии “сад байт”-ро ифода мекунад. Дар ин асар “Нитишатакам” маънои “Сад байт дар бораи ахлоқ”-ро ифода мекунад, зеро дар ин маврид “нити” ба маънои “ахлоқ” ба кор рафта, дар умум вожаи мукаммали “Нитишатакам” баёнгари “сад байт дар бораи ахлоқ” аст.

Китоби “Нитишатакам”-и Бҳартриҳари ба сурати назм ба қалам омадааст ва ҳарчанд вожа худ муфассири “сад байт” аст, аммо дар асл ин асар беш аз сад байтро фарогир аст. Тавре гуфта шуд, аслан чун маънии “Нитишатакам” “сад байт дар бораи ахлоқ” аст, ба назар мерасад, ки асар дар ибтидо аз сад байт иборат буда, шояд баъзе абёт дар дарозои таърих ба матни аслии он изофа шуда бошанд.

“Нитишатакам” сарчашмаи муҳимми суханони пурҳикмат эътироф гардидааст. Танзими муҳтавои асар бар асоси сифоти барҷастаи ахлоқӣ ва масоили мубрами тарбиявӣ ҷараён гирифтааст. Муаллиф бо дарназардошти масъалаҳои муҳимми ахлоқӣ ва вежагиҳои барҷастаи рафтору кирдори инсон асари хешро дар даҳ фасл дастабандӣ намудааст: 1). Сухан дар бораи аҳмақ; 2). Сухан дар бораи хирадманд; 3). Сухан дар бораи шуҷоату эҳтиром; 4). Сухан дар бораи сарват; 5). Сухан дар бораи шахси бадзоту нодуруст; 6). Сухан дар бораи инсони нек; 7). Сухан дар бораи дорандаи зоти неку некӯхоҳ; 8). Сухан дар бораи сабр кардан; 9). Сухан дар бораи тақдиру бахт ва корҳои Худо; 10). Сухан дар бораи кор.

Қобили таъкид аст, ки аҳамияти бузурги тарбиявӣ доштани асари “Нитишатакам” боиси он шуд, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ ба он муроҷиат намуд ва дар натиҷа ба забонҳои гуногуни дунё тарҷума гардид. Шоёни зикр аст, ки ин асари Бҳартриҳари аввалин асаре мебошад, ки аз байни намояндагони адабиёти классикии Ҳинд аз забони санскрит ба забонҳои аврупоӣ (ҳоландӣ, немисӣ, фаронсавӣ) ва забонҳои гуногуни дигари ҷаҳон тарҷума ва нашр шуд. Аз ҷумла, Чандрагупта Бҳаратийя онро аз санскрит ба форсӣ тарҷума намудааст.

Тарҷума ва нашри осори Бҳартриҳари ба забонҳои ҷаҳон баёнгари он аст, ки ӯ чӣ дар гузашта ва чӣ имрӯз на танҳо дар қаламрави адабиёти Ҳинд, балки дар адабиёти ҷаҳон мақоми хоссае касб намудааст, ки омили аслии ин шуҳрат нуфузи андешаҳои умуминсонӣ дар таълифоти вай ба шумор меравад.

НИТИШАТАКАМ

I. СУХАН ДАР БОРАИ АҲМАҚ

Ӯ, ки дар қайди замону макон намеояд, ӯ, ки аз ҳар ҷиҳату замон ва самту сӯ озод аст, ӯ, ки бепоён асту номирост, ӯ, ки маншаъи ҳар рӯҳ асту сарчашмаи сулҳу оромиш аст ва ӯ, ки мабдаъи тамом аст, салом бар ӯ.

Занеро дӯст дорам, ки алоқае ба ман надорад, ба дигаре алоқаманд аст, ки он дигаре ҳам дигареро дӯст дорад ва дигаре низ манро дӯст дорад. Пас, бибин, чӣ афсӯс аст бар он зану он мард ва он фариштаи ишқу ин зану ман!.

Чун хирадманд ба хирадманд ҳасодат дорад ва сарватманд ба моли хеш мағрур аст ва нодон ҳам, ки чизе намефаҳмад, бино бар ин, сухани хуб дар худ нобуд шудааст.

Хирадро ба бехирад метавон омӯхт ва хирадро ба хирадманд боз ҳам метавон омӯхт, вале ҳатто Худо ҳам хирадро наметавонад ба нодон биёмӯзад, чун нодон пур аз ғурур аст.

Метавон ба сахтӣ гавҳарро аз даҳони сусморе ба даст овард, метавон дарёи тӯфониро салибвор шино кард, метавон мори хатарро монанди гуле ба даври сар печонд, вале аҳмақро наметавон розӣ карду ба ӯ хирад омӯхт.

Метавон бо талошу кӯшиш ҳатто аз регзор равған гирифт, метавон ҳатто аз сароб об нӯшид, метавон барои харгӯш шох дид, вале наметавон ба нодон хирад омӯхт. Хирад омӯхтан ба нодон аз ҳар номумкин сахттар аст.

Метавон як филро ба решаи гули нилуфари обӣ баст, метавон гавҳари сахтро бо барги нарми гули ширеша бурид, метавон бо як қатра асал дарёро ширин кард, ҳамаи ин номумкин мумкин аст, вале як инсони хуб бо сухани хуб наметавонад ба нодон хирад биёмӯзад.

Худованд ба нодон ҳадяе додааст, ҳадяи Худованд ба нодон хомӯшию сукут аст, дар ҷамъи хирадмандон сукут барои нодон ҳамонанди ҷавоҳир аст.

Вақте ман камхирад будам, мисли як фил маст будам, дар он вақт фикр мекардам, ҳама чизро медонам ва қалби ман пур аз ғурур буд. Вале он ҳангом, ки бо донишмандон зиндагӣ кардам, фаҳмидам, ки чӣ қадр нодон ҳастам ва баъд аз ин ғурури нодонӣ мисли таб тамом шуд.

Мисли саг, ки устухони гандидаву бӯгирифтаеро, ки мӯрчагон ба даври он ҷамъ шудаанд, боз ҳам раҳо намекунаду мехӯрад ва ҳатто аз фариштае ба номи Индра ҳам хиҷолат намекашаду ганд мехӯрад, он шахс ҳам мисли он саг аст, ки хиҷолат намекашад, зоташ бад аст. Инсони бад фарқи баду хубро намедонад.

Нодон мисли рӯди Ганга дар сад марҳала фано мешавад. Рӯди Ганга замоне дар биҳишт ҷорӣ буд ва баъд аз биҳишт ба сари Шива равон шуд ва пас аз он Ҳимолая ба рӯи замин ҷорӣ шуд ва ба дарё пайваст. Мисли ин нодон ҳам, ки аз мароҳили боло ба поин нузул мекунад.

Метавон оташро бо об маҳор кард, метавон тобиши тези хуршедро бо як силоҳи нӯктез орому маҳор кард, метавон говмешу улоғи* саркашро бо чӯбдасте маҳор кард, метавон бемореро бо дору илоҷ кард, метавон захми неши морро бо дуо хуб кард, барои ҳама мушкилҳо роҳи ҳал аст, ҷуз барои нодон, зеро кас наметавонад ба ӯ хирад биёмӯзад.

Он ки бехираду беадабу беҳунар аст, мисли ҳайвонест, ки дум надораду алаф намехӯрад. Ин барои ҳайвонот хушбахтист.

Он ки дониш надораду бахшанда нест, он ки ирфон надораду рафтори шоиста бо ӯ нест ва ӯ, ки моҳияти инсонӣ надораду некӯкор нест, ӯ дар чархаи маргу зиндагӣ мисли ҳайвоне дар рӯи замин фақат гардиш мекунад.

Бо касе, ки дар ҷангал зиндагӣ мекунад, дӯстию гардиш лаззатбахш аст ва рафтан ба кӯҳи сахту баланд ҳам хуб аст, вале бо шахси нодон ҳатто дар ҷойгоҳи фариштаи Индра ҳам гардиш кардан лаззатбахш нест.

II. СУХАН ДАР БОРАИ ХИРАДМАНД

Хирадманди хушсухану хушсадо бо калимоте пурмағз ва ӯ хираде зиёд барои хирадҷӯён дорад ва шоири хубест. Он шоир агар фақир аст дар подшоҳӣ, ин мушкили шоҳ аст, на шоир. Он хирадманд сарватманд аз хиради хеш аст, хирадманд бидуни мол ҳам сарватманд аст. Агар мардум қадри гавҳареро намедонанд, далел бар камарзиш будани гавҳар нест, чун гавҳаршинос нестанд.

Эй подшоҳо! Барои аҳли хирад ғурур маварз, чун ӯ дониши пинҳонӣ дорад, бо хирадманд ғурури беҷо накун, касе наметавонад бо хиради ӯ муқобала кунад. Ин хирад ҷудо аз эҳсос аст ва ақл аст, ин хирад ҳамеша барои мардум кумак аст. Ин хирадро наметавон дуздид, хирад ҳамеша роҳкушой ба хубиҳост ва хирад бо омӯзиш ба поин намерасад, балки бештар мешавад.

Хирадманд соҳиби маърифат ва хиради Худованд аст, пас бо рафтори номуносиб ӯро маранҷон, чун молу сарват барои ӯ арзише надорад ва мисли пари коҳе беарзиш аст ва ӯ ҳариси моли дунё нест. Хирадмандро наметавон дар назорати чизе овард, мисли он пили ҷавони нерӯманд аст, ки наметавон онро дар итоат овард.

Худо вақте ки асабонӣ мешавад, метавонад маҳалли зиндагии ғозро нобуд кунад, вале ӯ наметавонад зоту кайфияти ғоз (ширу обро ҷудо кардан)-ро нобуд бикунад.

Инсон бо ҷавоҳироту зеваролот ҳақиқатан зебо намешавад, инсон бо ҷавоҳироти дурахшоне, ки бар бозу мебандад ва ё бар гулӯ овезон мекунад, ба ростӣ ба зебоии ҳақиқӣ намерасад; инсон бо тамиз кардану шустушӯи бадан ва овехтани гулу ороиши мӯ ҳақиқатан зебо намешавад, хирадманд бо сухани хуби хеш зебо мешавад, зеваролоту ҷавоҳирот ҳамешагӣ нестанд, балки он хирад аст, ки зевару мояи зебоии ҷовидонии хирадманд аст.

Хирад зеботарину беҳтарини чизҳост, сарвати пинҳон аст ва ҳар чизеро ба шумо медиҳад. Хирад ба шумо шуҳрат медиҳад ва шуморо мардумписанд мекунад. Ва ин ба шумо шодию оромишро ҳадя медиҳад. Хирад роҳнамои ҳама чиз аст ва дар диёри ғурбат ҳамонанди хешовандон аст, хирад худованди бузург аст. Подшоҳон низ хирадро ситоиш мекунанд ва на сарватро, инсони бехирад монанди ҳайвон аст.

Инсони бахшанда ниёзмандӣ ба зиреҳ надорад, инсони асабонӣ ба душман ниёз надорад, инсоне, ки хешони бад дорад, ниёзе ба оташ надорад, инсоне, ки дӯсти хуб дорад, ба дору ниёз надорад, инсоне, ки дар атрофи ӯ инсонҳои шарур* зиндагӣ мекунанд, ба мор ниёз надорад, инсоне, ки хирадманд аст, ба сарват ниёз надорад, инсоне, ки шарму ҳаё дораду мутавозеъ аст, ба зевар ниёз надорад, инсон, ки шоири хуб асту подшоҳи сухан аст, подшоҳии дунё шоистаи ӯ нест.

Марде, ки бо хонаводааш меҳрубону бо хидматгоронаш бахшанда аст, инсоне, ки бо шахси бадзот хашин* асту бадрафтор, он мард, ки бо афроди хуб рафтори хуб дорад, он ки бо шоҳи хирадманд ҳамнишинӣ мекунад ва он ки бо аҳли хирад бо хубию хушрафторӣ бархӯрд мекунад ва он кас, ки бо душманони худ далер аст ва он ки бо бузургон бахшанда аст, он мард бо ин корҳояш номдору машҳур мешавад.

Ҷомеаи хуб танбалию кундзеҳнии мардумонро аз онҳо дур мекунад ва дар ҳарфу амали онҳо ростию садоқат меоварад. Ҷомеаи хуб эҳтирому пешрафтро барои мардумон бештар мекунад, гуноҳро аз онон дур мекунад ва дилҳояшонро шодӣ мебахшад ва ононро дар ҳар заминае машҳур мекунад. Бибин, ки ҷомеаи хуб чӣ корҳое барои инсон мекунад.

Он ки қалбаш поку соф асту бузург, он ки марде покдил асту шоире тавоно, он ки чунин бузургу сарфарозу боланда аст, аз пирию марг нахоҳад тарсид.

Суд ва баҳра чист? Зиндагӣ кардан бар иҷтимоъи некон. Ғаму андӯҳ чист? Дӯстӣ кардан бо бадони аҳмақ. Аз даст рафтан чист? Аз даст рафтани фурсатҳои падидомада. Муваффақият чист? Дӯст доштани кори нек. Далер кист? Он ки мусаллат бар ҳавоси хеш аст. Азизтарин кист? Шахсе, ки вафодор ба ҳамсари хеш аст. Сарват чист? Тавоноӣ дар хираду дониш ҳамон сарвати ҷовидон аст. Роҳат чист? Дар кишвару маъман ва ҷойгоҳи хуш зиндагӣ кардан камоли оромиш аст. Подшоҳӣ чист? Подшоҳӣ он, ки ҳама аз як подшоҳ фармонбардорӣ кунанд.

III. СУХАН ДАР БОРАИ ШУҶОАТ ВА ЭҲТИРОМ

Шоҳи ҳайвонот шер, ки шуҷоъу бебок аст, ғизояш сари фил аст ва ӯ камтар аз сари фил талаб намекунад ва камтар намехоҳад. Ҳатто вақте аз гуруснагӣ нотавон бошад, ҳатто агар аз пирӣ лоғар шуда бошад ва ё вақте ғарқ дар қудрат бошад ва ё агар бо ранҷу сахтӣ рӯ ба рӯ бошад ва ҳатто вақти мурдан ҳам ӯ боз шер асту султони ҷангал ва табиату мизоҷ ва баландназарию далерии ӯ аз байн намеравад, дар ҳар ҳолате, ки бошад, ба пастию камӣ қонеъ намешавад, алаф намехӯрад.

Саг бо тиккаи* устухони касифу бегӯшту куҳна, ки ҳатто гуруснагии ӯро ҳам бартараф намекунад, розӣ мешавад. Ин зоти саг ва ё инсони камшахсият аст, вале шер – султони ҷангал гурусна ҳам ки бошад, гӯшти шағолро тарк кардаву гӯшти филро мехӯрад. Ин зоту табъи шер ё инсони далер аст, ки ба чизҳои беарзиш қонеъ нест, дар ҳар шароите ва дар ҳар вазъияти сахт ҳам ҳар касе ба тибқи зоту ботини худ рафтор мекунад.

Саг думи худро барои касе, ки ба ӯ ғизо медиҳад, меҷунбонад, ба пояш меафтад ва мерақсаду даҳону шиками хешро нишон медиҳад ва зоти инсони камшахсият ҳам мисли ин мешавад. Аммо фил ба оромӣ баланд мешавад ва баъд аз чандин бор навозиш ғизои худро аз дасти соҳибаш мехӯрад, зоту ботини инсонҳои бузург ба монанди ҳамон фил аст.

Дар ин ҷаҳон, ки ҳар рӯз дигаргун мешавад, чӣ касе ҳаст, ки баъд аз марг дубора мутаваллид нашавад? Вале таваллуди воқеӣ барои он касест, ки бо кори хуб худ ва хонаводаашро сарбаланд кунад.

Тақдири хирадманд мисли гул аст, ки ё бар рӯи сари мардум ҷойгоҳи баланде дорад ва ё дар гӯшае дар сукуту фаромӯшию хомӯшӣ пажмурдаву фано мешавад.

Инсони бузург бо камзӯру нотавон намеҷангад, ин кор дар зоти ӯ нест, Юпитер ва панҷ ситораи дигар ҳам ҳастанд, вале Роҳу , ки алоқаманд ба ҷангидан аст, бо онҳо намеҷангад, вале ӯ бо хуршеду моҳ меҷангад, чун онҳо қудратмандтар аз ӯ ҳастанд, Роҳу фақат сар дорад ва фақат бо сари худ бо офтобу моҳтоб меҷангад, рафтори Роҳу зоти ӯро нишон медиҳад, ки бо заифтар аз худ набояд ҷангид .

Инсони бузург бузург зиндагӣ мекунад ва корҳои бузург анҷом медиҳад, мисли замин, ки рӯи сари море бузург ба номи Шешанага аст ва он мор рӯи пушти локпуште савор аст ва он локпушт ҳам дар дарёи бузург шиновар аст. Кори мардуми бузург ҳам мисли кори мору локпушту дарё бузург мешавад.

Дар хеле қадимҳо тасаввур мешуд, ки кӯҳи Ҳимолая бол дорад ва ҳар бор бо фуруд омадани худ маконҳову мардумонро осеб мезад, пас Индра хост, то болҳои Ҳимолаяро қатъ кунад. Ҳимолая писаре бо номи Менока дошт. Вақте Индра барои қатъ кардани болҳои Ҳимолая рафт, Менока падарашро танҳо гузошта, фирор кард ва ба даруни дарё паноҳ бурд. Кори ӯ хуб набуд ва ӯ набояд падари худро танҳо мегузошт, ҳатто агар болҳояшро аз даст медод, набояд падарашро танҳо мегузошт.

Инсони муҳтарам мисли гавҳари Суряканта аст. Вақте ин гавҳар ҷилави офтоб бошад, бисёр медурахшад. Ҳамин тавр инсони муҳтарам дар баробари бадию беэҳтиромии дигарон наметавонад сокиту хомӯш бошад ва вокуниш нишон медиҳад.

Бачаи шер ба фили ҷавону нерӯманд ҳамла мекунад, шуҷоат дар зоти ӯст ва барои шуҷоат синну сол муҳим нест. Дар ҳар синне метавонад шуҷоъ бошад.

Як инсони шуҷоъу далер метавонад бар тамоми ҷаҳон пирӯз шавад ва метавонад ҳама чизро ба тасаллути худ дароварад, мисли хуршед, ки яктосту бо нуру рӯшноии худ ҷаҳонро равшан мекунад.

Инсони муҳтараму ростгӯ он кас, ки вуҷудаш саршор аз зебоию ҳунар аст, метавонад аз зиндагии хеш бигзарад, вале аз ваъдаву сухани хуб ва рафтори хуби худ дар ҳеч шароите наметавонад бигзарад.

IV. СУХАН ДАР БОРАИ САРВАТ

Бигзор, ки табақаҳои иҷтимоӣ нобуд шаванду ба зери замин бираванд, бигзор, ки кайфияту чигунагӣ аз байн биравад, бигзор зоти хуб аз қуллаҳои баланд ба поин суқут кунад, бигзор хешовандию ошноӣ бисӯзад, бигзор шуҷоату бебокӣ аз байн биравад, сарват барои сарватманд кофист, чун хубӣ худ тамоми сарват аст.

Он ки барояш сарватест, ҳамаи бадиҳову нотавониҳояш бо сарват пӯшонда мешавад ва ҳамин тавр табақаи иҷтимоияш хирадманду донишманд аст ва суханони хуб бар забон меовараду хушбин аст, бо сарват метавон ба ахлоқи хубу рафтори хуб расид.

Подшоҳ бо машварати нодуруст салтанаташро аз даст медиҳад. Инсони хубсират бо ҳамнишинию ҳамсуҳбатӣ бо гурӯҳи бад сирати хешро аз даст медиҳад. Писар бо лус* кардану нозу навозиши зиёди волидайн бадодат мешавад, донишҷӯ бо дарс нахондану танбалӣ аз масири худ мунҳариф мешавад. Хонавода бо доштани духтари бадсират фурӯ мепошад. Ҳаё бо нӯшидани май аз даст меравад. Кишоварзӣ бо камкорию бетаваҷҷуҳӣ хароб мешавад. Ишқ бо зиндагии дур аз ватан аз даст меравад. Дӯстӣ дар робитае, ки дар он ишқ набошад, ба поён мерасад ва нобуд мешавад. Шукуфоию пешрафт бо бадрафторӣ ба поён мерасад ва сарват бо исроф* тамом мешавад.

Барои сарват се ҳолат аст: аввал ин ки барои некӯкорӣ ва дар роҳи хайр харҷ шавад, дувум ин ки барои тафреҳу хушӣ сарф бишавад ва севум он аст, ки касе сарваташро дар роҳи хайру нек ва дар роҳи хуш сарф кунад, пас, он сарват нобудӣ мегирад.

Гавҳар баъд аз ҷило додан, пирӯзи майдони ҷанг бо захм хӯрдан, фил баъд аз болиғ шудан, рӯдхона баъд аз пойиз, моҳи нав баъд аз бахшиши ганҷинаҳои худ зебо мешаванд, барои зебо шудан бояд чизеро аз даст дод.

Фақир дар вақти қаҳтӣ* хӯрдани як дона биринҷро ҳам боарзиш медонад, вале вақте сарватманд мешавад, ҳама ҷаҳону мардумон барои ӯ мисли донаи биринҷ беарзиш мешавад. Дар ин дунё ҳар чизе ҳам метавонад боарзиш бошад ва ҳам беарзиш. Пас, дар ин дунё чизе арзишманд аст, ки кор бо он тамом шавад ва чизе беарзиш аст, ки кор бо он тамом нашавад.

Эй подшоҳо! Бо заминҳои таҳти фармонат мисли говҳо рафтор кун, агар гӯсола шири говро бихӯрад, ширдиҳии гов бештар мешавад. Яъне, ҳар чӣ мардумони сарзаминат маҳсули бештаре аз замин бигиранд, замин борвартар мешавад ва заминҳоят ҳамешасабз мисли калпалато хоҳад буд.

Аз сиёсатҳои шоҳӣ ин аст, ки ӯ гоҳе ростгӯву гоҳе дурӯғгӯ, гоҳе дуруштгӯ ва гоҳе хушсухану меҳрубон, гоҳе хасису гоҳе бахшанда, гоҳе ҳарис мешаваду гоҳе сарваташро сарфи некӯкорӣ мекунад, гоҳе сарвату мол ба даст меоварад ва гоҳе онро аз даст медиҳад. Сиёсатҳои подшоҳӣ мисли фикри касе, ки ба ҳар сӯ меравад, қобили ташхис нест.

Ҳукм кардан, шуҳрат, амният барои хирадмандони бараҳман . Бахшишу некӯкорӣ, хушгузаронию ҳимоят ва нигоҳдорӣ аз дӯстону дӯстӣ: аз гоҳе, ки ин шаш хусусият бо подшоҳе набошад, дар паноҳи он подшоҳ ҳеч суде нест.

Худованд сарватро барои ҳама мардумон муқаррар кардааст ва он сарнавишти инсонҳост. Агар сарвате бояд ба дасти шумо бирасад, ҳатто агар дар биёбон ҳам бошад, онро ба даст хоҳед овард, вале агар он сарват дар сарнавишту тақдири шумо набошад, онро ҳатто дар кӯҳи тилоии Сумеру ҳам ба даст нахоҳед овард. Пас, сабур бош ва ба сарватманд ҳасодат накун, бибин: ин ки бо як кӯза аз дарё фақат ба андозаи як кӯза метавон об бардошт, на бештар.

Вақте инсон дар фақр сарватманд мешавад, дар он шахс ҳама чиз мисли қабл ҳаст: рафтораш, ҳарфҳояш, хирадаш ва дигар чизҳо, вале танҳо чизе, ки дар он шахс иваз мешавад, худи ӯст.

V. СУХАН ДАР БОРАИ ШАХСИ БАДЗОТУ НОДУРУСТ

Сангдилӣ ва қасовату* бераҳмӣ ва пархош* бо дигарон ва дастдарозӣ ба номусу моли дигарон ва хостани онҳо барои худ, бо некон ба бадӣ рафтор кардан ва бо хонавода бадхулқӣ кардан, тамоми инҳо рафтори шахси бадзоту нодуруст аст ва ин зоти инсони бад аст.

Шахсе, ки хирадманду донишманд аст, аммо хабису* бадзот ҳам ҳаст, аз ӯ дурӣ кун, ӯ мисли морест, ки гавҳар бар даҳон дорад, вале оё бо вуҷуди гавҳар он мор хатарнок нест?.

Вақте зоти шахс палиду бад аст, ӯ корҳои инсонҳои хубро баду зишт мепиндорад, чун зоту табиат харобу нопок аст. Вақте шахсе поку хуш аст, ӯ шарму ҳаё дорад, шахсе бадзот ӯро аҳмақ мепиндорад, вақте инсони пок Худоро ибодат мекунад, марде нопок онро ғурур ном мениҳад, вақте ки инсони нек дар сукуту хамӯшӣ ҳаст, бадзот онро бехирадию нодонӣ меангорад, вақте ки инсони хубу хушзот сухане расову зебову ширин баён мекунад, бадзот онро фақру пастӣ мепиндорад, чунки шахси покдил рафтори маъсуму хуб дорад, он бадзот ӯро мағруру худхоҳ меномад, пас, хушзот чӣ бикунад, то бадзот кори ӯро хуб пиндорад?.

Барои шахси ҳарису озманд нобакорӣ лозим нест, барои фузулу бадгӯ гуноҳ лозим нест, барои шахси дурусткору ростгӯ тавба лозим нест, барои он ки дили пок дорад, зиёрат лозим нест, инсони хуб ба касе ниёз надорад, агар машҳур ба хубию дурусткор ҳаст, пас, сарват барояш лозим нест. Ва барои шахси бадном марг лозим нест, ӯ дар бадномии худаш мурдааст.

Моҳи камнур дар рӯз, зани зебое, ки ҷавонии ӯ гузаштааст, истахр* бидуни нилуфари обӣ, даҳону сурати зебо бидуни хираду дониш, молике, ки ҳамеша ба дунболи ҷамъ кардани сарват аст, инсони хубе, ки ҳамеша душворӣ барояш пеш меояд ва бадзот, ки ба дарбори шоҳ роҳ ёфтааст: ин ҳафт чиз дар қалби шоир мисли хоре фурӯ меравад ва онро сӯрох мекунаду ранҷ медиҳад.

Касе бо шоҳи асабонӣ наметавонад зиндагӣ кунад, мисли он шахси оташпараст аст, ки ҳатто агар оташро бипарастад, агар дасти худро ба оташ бибарад, оташ онро месӯзонад.

Хидмат коре бузург аст, ки барои инсони бузург анҷоми он мушкил аст, аммо шахси бадзот инро намефаҳмад ва бо хирадманд бадрафторӣ мекунад, чунки хидмат кори сокит аст, бадзот ӯро лол мепиндорад, чунки ҳарф мезанад, бадзот ӯро пурҳарф мепиндорад, чунки наздик биёяд, бадзот ӯро пуррӯ мепиндорад, чунки дур бишавад, нодуруст ӯро бекор мепиндорад, чунки таслим мешавад, бадзот ӯро буздил мепиндорад, чун гузашт накунад, нодуруст ӯро бадзот мепиндорад, анҷоми ин кор ҳатто барои як инсони бисёр покдилу бегуноҳу заҳматкаш мушкил аст.

Ҳеч кас бо шахси бадзот шод намешавад, хабис ҳамон аст, ки оташи тамоми бадиҳоро равшан мекунад, ӯ корҳои бади зиндагии қаблии худро дар ин зиндагӣ дубора густариш дода ва асари онҳо бар зиндагии ҷадиди ӯ намоён аст, бадзот ҳамон аст, ки ба василаи лутфи Худованд ва аз хушбахтӣ сарват андӯхта, бо чунин шахси бадзоте чӣ гуна метавон шодӣ кард ва хуш буд?

Тафовути инсони бадзот бо инсони хушзот мисли тафовути сояи нимаи аввали рӯз ва нимаи дувуми рӯз, яъне, дӯстӣ бо хабис мисли сояи нимаи аввали рӯз дар оғоз бузург мешавад ва баъд кам-кам кӯчак мешавад, вале дӯстӣ бо шахси хушзот мисли сояи нимаи дувуми рӯз дар оғоз кӯчак аст ва дар баъд рафта-рафта бузург мешавад.

Оҳую моҳию инсон аз ин дунё ба ҷуз алафу обу қаноат чизи бештаре намехоҳад, сайёд ва мурғи моҳихор ва инсони бадзоту хабис бе ҳеч баҳонаву далеле бо он душманӣ мекунад.

VI. СУХАН ДАР БОРАИ ИНСОНИ НЕК

Эҳтирому дуруд бар он кас, ки дорандаи зоти пок аст, он ки дар ҷамъи некон аст, ба хубии дигарон хушнуд аст, ба бузургон эҳтиром мегузорад, дӯстдори донишу хирад аст, бо ҳамсари худ хушҳол аст, аз сарзанишу накӯҳиши мардумон худдорӣ мекунад, худопарасту диндор аст, ҳавоси худро идора мекунад, аз ҷамъи бадкорон ба дур аст, чунин инсони хушзоту поке шоистагии дуруд ва салому адаб аст.

Сабр кардан дар носозгорию шароити сахт, бахшиш дар замони шукуфоию пешрафт, дар ҷамъ сухани хуб гуфтан, шуҷоат доштан дар майдони ҷанг, алоқа доштан ба адабиёту ҳунар – инҳо тамоми хусусиёти як инсони неккирдору нексиришт аст.

Касе, ки сарваташро дар роҳи некӯкорӣ ва дар роҳи хайру кумак харҷ мекунад, касе, ки бузургонро ситоиш мекунад, касе, ки ростгӯст, он ки шуҷоъу далер аст, аз умқи вуҷуди худ ва бо қалбу ҷони худ рафтораш нек аст, он ки ҳамвора дар ҳоли фарогирии донишу хирад аст, чунин инсоне ба далели зоти бузурги худ бузургвор ва қобили эҳтиром мешавад, тамоми ин хусусиёт барои инсони некӯкор мисли ҷавоҳироту зеваролот аст.

Касе, ки аз марг тарсад, он ки сарвату дороии дигаронро дӯст надорад, ҳам ӯ, ки ҳамеша ростгӯст, ҳамеша бо ҳамаи тавону нерӯи худ барои некӯкорӣ омода аст, бо ҳамсари худ розию шод аст ва ба доштаи дигарон дастдарозӣ намекунад, ҳарису тамаъкор нест, бо бузургон бо эҳтиром рафтор мекунад, бо ҳамаи ҷондорон меҳрубону ҳамдард аст, дар тамоми навиштаҳо ва суханони адабӣ дар бораи чунин касе гуфтаанд, он ки некӯкор аст, роҳи ӯ ҳамеша ба некӯкорию хубӣ хатм мешавад.

Дили инсони бузург дар замони сарватмандӣ мисли нилуфари обӣ мулоим мешавад ва дар вақти бад мисли санги кӯҳ сахт мешавад.

Он ки рафтору қазоваташ одилона аст, он ки аз тарси марг ҳам ҳатто кори бад намекунад, он ки аз инсони бадзот ҳеч хостае надорад, ҳамон, ки аз дӯсти ҳақиру нодори худ ҳам чизе намехоҳад, он касе, ки ҳатто дар бадтарину сахттарин замонҳо тарс ба худ роҳ намедиҳад, он касе, ки дунболараву пайрави инсонҳои бузург аст, анҷоми тамоми ин корҳо мисли роҳ рафтан бар рӯи лабаи тези шамшер аст, оё касе инҳоро ба инсони некрафтор ёд додааст? Ин зоту даруни он некӯкор аст, ки тамоми ин хубиҳоро офарида ва халқ кардааст.

Кори некӯ кардану бахшиши мол ва кумак ба дигарон ба сурати пӯшида, такриму эҳтироми меҳмон, анҷоми неку хайр дар хафову пинҳонӣ, надоштани ғурур ҳатто дар замони сарватманд будан, бо дигарон бо бадӣ суҳбат накардан, бадгӯии дигаронро накардан, тамоми ин корҳо мисли роҳ рафтан бар рӯи лабаи тези шамшер аст, оё касе инҳоро ба инсони некрафтор ёд додааст? Ин зоту даруни он некӯкор аст, ки тамоми ин хубиҳоро офарида ва халқ кардааст.

Рафтору зоти инсонҳо ба се қисм аст: зоти зеру зоти миёна ва зоти баланд. Вақте инсоне бо инсоне, ки зоти паст дорад, зиндагӣ мегузорад, пас, зоти ӯ низ паст мешавад, ин зоти инсони зер аст, агар бо шахсе, ки зоти миёна дорад, зиндагӣ бикунад, зоти ӯ низ миёна мешавад, чун бо шахсе баландмартаба ва хушзот зиндагӣ мекунад, зоти ӯ низ баландмартаба мешавад, ин рафтори зоти инсон мисли рафтори об аст, ба чанд далел: чунки об бар рӯи оҳани гудохта рехта мешавад, бухор мешавад, чунки об бар рӯи барги нилуфаре рехта мешавад, мисли гавҳаре равшан мешаваду медурахшад ва чун об дар замони Свати накшатра дар даруни садаф гирд меояд, ҳосили он гавҳаре арзишманд мешавад.

Аз писаре, ки мутеъу хушрафтор ва меҳрубон бо падараш аст, он зан, ки бо ҳамсари худ розӣ ва шоду вафодор аст ва он дӯсте, ки дар ғаму шодӣ, дар хушию сахтӣ рафтораш ҳамеша дӯстона асту яксон, дар ин дунё танҳо як инсони некдилу хушзот метавонад ин тавр бошад.

Бо шикастанафсӣ инсони нек пешрафт мекунад, бо равшан кардану изҳори хубии дигарон хубии худро баён мекунад, он ки некӯкор аст, ҳам ба дигарон кумак мерасонад ва ҳам кору вазифаи хешро анҷом медиҳад, инсони некӯкор бадгӯии инсони бадзотро беҷавоб намегузорад, чунин инсоне чӣ тавр метавонад қобили эҳтиром набошад? Ҳама ӯро муҳтарам медонанд.

Касе, ки аз ҳарфи бад фақир аст ва касе, ки сарватманд аст бо сухани хуб, касе, ки бо зиндагӣ ва ҳамсари хеш қонеъ аст ва бадгӯии дигаронро намекунад, пас, дар замин дар баъзе ҷоҳо метавон онҳоро дид ва он нуқот, ки инчунин мардумон зиндагӣ мекунанд, нуқоти хубу арзишманди замин аст.

Фақат як Худоро бихоҳеду фақат як Худоро бипарастед, ё Шивапараст бошед ё Кешава , дӯсти хуб яке бошад, кофист, ё ӯ шоҳ мешавад ё фақир мешавад, фақат дар як хона зиндагӣ кунед, он хона ё хуб асту дар шаҳр аст ва ё дар рустову ҷангал, фақат як занро дӯст бидоред, ё ӯ зебост ва ё зишт аст.

Эй абри бузургу бахшанда! Ту, ки барои тамоми ҷондорони замин шолудаву сарчашмаи зиндагӣ ҳастӣ, чӣ касе намедонад, ки ту ҳаётро ба зиндагии ҷондорон ҳадя мекунӣ? Инро ҳама медонанд, пас, чаро ту барои оғози бахшиши худ бар мо мунтазири дуои мо ҳастӣ?

VII. СУХАН ДАР БОРАИ ДОРАНДАИ ЗОТИ НЕКУ НЕКХОҲ

Чунки дарахт пурбор гардад, шохаҳояш хамида мешаванду сар ба зер мекунанд, чунки абр пуроб мешавад, ба зер меояду омодаи бориш мегардад, чунки инсони хуб ғарқ дар сарват мешавад, фурӯтанӣ мегирад, ин зоту табиати инсони некхоҳ аст.

Гӯш бо ҳарфу сухани зебо ороста мешавад, на бо зевару гӯшвора, дасти некӯкорон бо некӯкорию бахшиши молу кумак ба дигарон зебо мешавад ва на бо дастбанду ҷавоҳирот, бадани инсони зебо бо некӯкорӣ зебову ороста мешавад ва на бо хамираву мояи он.

Офтоб бе миннат ба нилуфари обӣ метобад, моҳтоб ҳам бе миннат гули кумудро шукуфо мекунад ва абр ҳам бе ҳеч миннат борон меборад, инҳо ҳамонанди корҳои як инсони некӯкор аст, ӯст, ки ҳамеша омодаи некӯкорист ва барои анҷоми он талош мекунад.

Он покдил, ки бидуни таваққуъ* ва бидуни интизори ташвиқ дигаронро кумаку ёрӣ расонад, танҳо ба далели зоти поки худ: пас, ин инсони вораста аст, он ки бо интизори ташвиқу эҳтиром дигаронро кумак мекунад: низ хуб аст ва он ки бо ҳадафу нияти бад ба корҳои дигарон осеб мерасонад: пас, ӯ девсират аст ва он ки бе ҳадаф ба корҳои дигарон хароб мекунад, намедонем, ӯ кист?

Инсони шарифу бузургманиш дар бораи дӯсти хуб чунин мегӯяд: дӯсти хубро аз гуноҳ барҳазар медорад ва ба анҷоми кори нек роҳбар мешавад, бадиҳову дурустиҳоро зоҳир мекунад, дар сахтиҳои рӯзгор дӯсташро раҳо намекунад ва дар замони мусибату гирифторӣ бо ӯ ҳамдардӣ мекунад.

Дӯстӣ мисли омехтани шир бо об аст, чунки шир бо об меомезад, пас, хосияти шир ба об ҳам мерасад ва он гоҳ, ки шир дар оташ месӯзад, пас оби омехта ба он худро ба оташ меафканад, ба хотири роҳатии шир ва чун об дар оташ месӯзад, пас, шир ҳам худро ба оташ меафканаду ӯ ҳам месӯзад ва агар дубора об ба шир изофа шавад, пас, боз ҳам шир ба вазъияти қабл бармегардад, дӯстии инсонҳои нексиришт ин тавр аст, дар сахтиҳои рӯзгор бо ҳам мемонанд.

Тавоноии инсони бузургу дарёдил монанди дарёст, ки наметавонад дар ҳисоб биёяд. Дар дарё дар як сӯ худои Вишну хобидааст ва дар дигар сӯ душмани ӯ – девҳо, дар як сӯ кӯҳҳо истодаанду дар тарафи дигар оташе зери дарё бо абрҳои бузург ба номи Самвартак истодаанд, аҷиб аст, ки дарё дар худ чӣ чизҳои бузургеро мебалъад, *фурӯ мебарад.

Локпуште заминро рӯи пушти худ ҳамл мекунад ва баъд, ки номаш Дҳурува аст, ситорагон дар он мечарханд, некӯкории ҳар ду чӣ бузург аст! Он ки зертарин асту он ки болотарин аст, чӣ некӯкорию бузургӣ мекунанд, он ки некӯкорӣ намекунад, дар миёни замин мисли тухми меваи удумбар рушд мекунаду фано мешавад.

Ҳирсу тамаъкориро тарк кардану аз худ раҳондан, бахшишро қабул кардан, аз гуноҳ иҷтиноб кардан, дурусткор шудан, дунболараву пайрави инсонҳои нек будан, дар роҳи бузургон будан, эҳтироми худро шомили инсонҳои муҳтарам кардан, ҳатто хубии душманони худро ҳам зоҳир кардан, хусусиёти хуби худро ба забон наёвардан, муроқиби шуҳрату номи худат шудан, бо ғамдидагон ҳамдард шудан – ин вижагиҳои инсони нексиришт аст.

Он ки бо дилу бо сухану бо бадани хеш дигаронро ёрӣ мерасонад ва ҳамеша омодаи анҷоми кори хайр асту бо некӯкории хеш дигаронро шод мекунад ва хубии кӯчаки дигаронро мисли кӯҳе бузург нишон медиҳад ва онҳоро ба ин васила шод мекунад, ҳамонанди ӯ чанд нафар дар ин ҷаҳон ҳастанд? .

Кӯҳи тилову нуқра ба чӣ кор меояд? Дарахтон, ки сабз мешаванд, баргҳои онҳову меваҳои онҳо тило ё нуқра нест. Дар байни ин кӯҳҳо кӯҳи Малая аз ҳама маъруфтар аст. Он ҷо дарахте бо номи Канкола ва Ним ва дигар аст, ки пур аз бӯи хуши сандал аст, кӯҳи Малая аз кӯҳи тилову нуқра ҳам беҳтар аст.

VIII. СУХАН ДАР БОРАИ САБР КАРДАН

Илоҳа бо доштани гавҳарҳои арзишманд ҳам розӣ ва қонеъ нашуд ва ҳатто аз заҳри хатарнок ҳам натарсид, то вақте ки оби ҳаётро пайдо накард , пас, ба ҷустуҷӯи хеш идома дод. Зоти инсони собитқадам ва он ки пушткор дорад, ин тараф аст. Агар оғоз ба анҷоми коре кунад, ҳатман онро ба поён мерасонад.

Зоти инсон се қисмат дорад: зоти аввал ҳамон зоти бузург аст, зоти дувум ҳамон зоти миёна аст ва зоти севум ҳамон зоти зер аст. Касе, ки зоти поину зер дорад, ҳар корро аз тарси мушкил будан шурӯъ намекунад. Касе ки зоти миёна дорад, ҳар корро оғоз мекунад, вале вақте ки мушкил пеш меояд, онро раҳо мекунад. Ва он, ки зоти бузург дорад, агар кореро оғоз кунад, ҳатто бо тамоми мушкилот он корро то ба охир анҷом медиҳад.

Он ки дилашро аз назари зан ба дур медорад ва аз нигоҳи гуноҳолуда ба дур аст, он ки ғуссадор нест ва оташи ғусса дилашро намесӯзонад ва аз чизҳое, ки ҳавосро ба иштибоҳ меафканад, дурӣ мекунад, чунин кас метавонад ба тамоми ҷаҳон пирӯз шавад.

Он ки собитқадам аст, ҳамеша кори нек мекунад ва дар анҷоми корҳо аз сахтии кор намеҳаросад, ӯ дар ҳар шароите ба кори худ машғул аст, гоҳе рӯи тахти хоб мехобаду гоҳе рӯи замин, гоҳе сабза мехӯраду гоҳе биринҷи хуб, гоҳе либоси муҳаққар мепӯшаду гоҳе либоси фохир, некӯкор ба роҳатӣ ва сахтӣ фикр намекунад.

Иродаи инсони собитқадам аз роҳи рост хориҷ намешавад ва он вақт, агар ӯ ба некӯкоре сухани бад бигӯяд ё таҳсин мекунад, агар сарватманд бишавад ва ё фақир шавад, марги ӯ имрӯз бирасад ё баъд, вале инсони собитқадам аз роҳи рост мунҳариф намешавад.

Шуҷоату диловарии инсони собитқадамро касе наметавонад барҳам бизанад, ҳатто вақте бо ӯ бадрафторӣ бишавад. Ҳатто дар зери даҳонаи забонаи оташ ӯ ҳаргиз ба зер намеравад ва шилми* нарму гудохта намешавад.

Марг бо сукут аз кӯҳ хуб аст. Марг бо заҳри мор ҳам хуб аст. Ва марг бо шуълаҳои оташ ҳам хуб аст, вале бузургманишӣ ва шуҷоатро тарк кардан ҳаргиз сазовор нест.

Барои он кас, ки беҳтарин рафторро дорад, ҳатто оташ ҳам дар об дигаргуна мешаваду мушкилоташ осон мегирад. Дарё барояш рӯди кӯчак мешавад. Кӯҳи бузург ба номи Меру сангреза месозад. Шер оҳуи бехатар мешавад. Мор ҳамонанди ҳалқаи гуле мешаваду заҳр ҳамонанди оби зиндагӣ мешавад.

Баъди буридан дарахтҳо дубора рушд мекунанду моҳ ҳам дубора комилу зебо мешавад, бо ин фикр инсоне, ки неккирдору собитқадам ҳаст, ҳатто дар ҳар вазъият ғам намехӯрад.

Зоти нек орояндаи шуҳрат аст. Идора кардани забон зевари шуҷоат аст. Хирад боиси оромиши ҳавос аст. Адаб орояндаи адабиёт аст. Некӯкорӣ орояндаи худопарастон аст. Бахшиш орояндаи бузургист. Покию хулус орояндаи мазҳаб аст. Инҳо ҳама натиҷаи зоти нек аст .

Эй дӯстдори Чатака ! Ҳарфи маро аз дил бишнав, абрҳо дар осмон бисёр аст, вале ҳама яке намешавад. Дар миёни онҳо бархеҳо меборанд ва бархеҳо фақат меғурранд, пас, ҳар абр бо қобилиятҳои фаровон напиндор ва ҳарфҳои тараҳҳумомез ба ӯ нагӯ.

IХ. СУХАН ДАР БОРАИ ТАҚДИРУ БАХТ ВА КОРҲОИ ХУДО

Худо кунандаи ҳар кор аст, чун Индра як илоҳа буд. Ва омӯзгори ӯ Бриҳаспати буд, аслиҳаи ӯ озарахш ба номи Ваҷра буд ва илоҳа сипоҳии ӯ буд. Қалъааш биҳишт бо номи Сварга буд. Худои латиф Вишну буд. Савории ӯ фил ба номи Айрават низ буд. Индра бо ин ҳама қудрату қувват ҳам боз дар ҷанг шикаст хӯрд. Бино бар ин натиҷаи ҳар кор, ҳар саранҷоме дар дасти Худованд аст ва инсонро дар машийяти илоҳӣ тадбире нест.

Мор, ки дар сабад асир буд, ҳавосу қудраташ аз гуруснагӣ кам шуда буд ва дар интизори марг буд. Ҳамон вақт муш сабадро сӯрох карду ба дохил омад, мор гӯшти он мушро хӯрд ва аз ҳамон сӯрох берун рафт. Бино бар ин дар хушбахтӣ ё бадбахтӣ ва дар шуҳрат ё фақр Худост, ки сарнавиштро муқаддар мекунад.

Мисли тӯбе, ки рӯи замин афтода, дубора ба боло меҷаҳад, ҳоли бадбахтӣ ва хушбахтии инсони нек низ чунин аст, яъне, агар ҳоли инсони хуб бад шавад, пас, дубора беҳтар хоҳад шуд, вале ҳоли инсони бад мисли тӯбе аз хок аст, ки агар як бор бияфтад, дубора ба боло намеравад.

Тос, ки сараш дар нури шадиди офтоб доғ шуда, ба зери сояе паноҳ мебараду ба зери дарахти нахл меравад ва он гоҳ мевае аз нахл бар сараш фурӯ меафтад ва сараш мешиканад, барои он ки бадбахт аст, ҳар газанде, ки аз осмонҳову замин бирасад, якрост бар ҷони ӯ мерасад.

Худо инсонро шакл медиҳад, ки манбаи ҳамаи хубиҳост ва дар рӯи замин мисли ҷавоҳир аст ва ӯст, ки худашро месозад ва ҳамӯст, ки худашро фано мекунад.

Он қисмат аз соябонро, ки офтоб мепӯшонад, ҳамон қисматро ҳам моҳтоб мепӯшонад. Чӣ қадар аҷиб, ки офтобу маҳтоб ҳар ду як қисмати кӯчаки соябонро мепӯшонанд.

Моҳ, ки маҷмӯаи оби ҳаёт аст, шоҳдоруест, ки муассиртар аз сад пизишк аст, зевари сарҳои Шива аст, вале бо ҳамаи инҳо моҳ аз беморӣ ба номи раҷякшяма ранҷ мебараду ҳар рӯз ранҷ мекашад. Бадбахт аз ҳеч чизе наметавонад дур бошад.

Эй дӯст! Худо мисли як кӯзагар қалбамонро чун замине боқувват ва шакли тӯбе сохтааст, бо чӯбе онро мезанад ва меронад, ки ба андозаи сари мӯй аст ва фикр ба сурати чархае рӯи он мегардад. Мо намедонем, ки ӯ чӣ меофаринад.

Эй Худои сангдилу сахтгир! Чаро ту мехоҳӣ инсони собитқадамро ва ройи собитқадамияшро бибинӣ, аз ин кор бар мо даргузор. Инсони бузургманиш то поёни зиндагӣ собитқадамияшро тарк намекунад. Инсони бузургманиш мисли кӯҳу дарё нест, ки дар охирин вақтҳо собитқадамии худро фаромӯш кардаанд.

Худованд, ки пур аз нерӯст, ӯ бо ҳар кас дар ин ҷаҳон насибу қисмате додааст, касе наметавонад бештар аз насибу қисмати худ аз Худованд рӯзӣ бигирад. Абр ба ҳар қуҷо меравад ва ҳар рӯз меборад, вале парандае ба номи Чатака фақат ду-се қатраи обро дар даҳон метавонад бигирад, ин рӯзии он паранда аст, пас, дар рӯзии ҳеч касе дахлу тасарруф нест.

Мисли он тӯб, ки пас аз ба замин хӯрдан дубора ба боло меҷаҳад, бахти инсони нек ҳам меояду меравад ва дар ҳоли дигаргунист.

Офтобу моҳтоб, ки сурати бузург доранд, низ аз тарафи Роҳу ва Кету дучори мушкил мешаванд, фил ҳарчанд бузург аст, аммо мор ба даври он мепечад ва мардум инсони хирадмандро инсони фақир медонанд, хирадманд мегӯяд, ки қавитар аз бахту иқбол чизе нест.

Агар дарахти карира барг надорад, пас, оё ин айби фасли баҳор аст? Агар бум дар нури офтоб наметавонад бибинад, пас, оё ин айби офтоб аст? Ва агар Чатака наметавонад оби боронро дар даҳонаш ҷой диҳад, пас, оё ин айби борон аст? Тақдири навишташуда рӯи пешониро чӣ касе метавонад пок бикунад? Яъне, ҳеч кас наметавонад.

Ӯ, ки ғами дунёро мегирад, ба инсонҳо он чизҳоро медиҳад, ки аз дили пок мехоҳад, ӯ Худованд Вишну вақте ки шод мешавад, пас, он гоҳ: барои инсони нек писараш хушкирдор мешавад, ҳамсараш зани покдоман мешавад, барои хидматгоронаш арбоби меҳрубон мешавад, барои дӯстонаш дӯсти хуб мешавад, барои арбобаш хидматгори вафодор мешавад, дилаш аз дарду ғам тиҳӣ мешавад ва сураташ зебову қашанг мешавад, ҳарфаш хирадмандона мешавад ва тамоми хусусиёти некӯю писандида ва худварзиро ба даст меоварад.

Х. СУХАН ДАР БОРАИ КОР

Ҳарчанд ки мо ба Худо салом мекунем, вале хости ӯ вобаста ба тақдир аст. Пас, мо тақдирро салом мекунем. Аммо ҳамин тақдир ҳам вобаста ба аъмол аст ва натиҷаи он ҳам вобаста ба кори мост. Пас, бо Худо чӣ кор дорем? Ва тақдир ҳам барои чист? Бино бар ин, салому дуруд бар он кору аъмол бод, ки дар воқеъ аз Худо ҳам болотар аст.

Салому дуруд бар он кор аст, ки ба он Худованд Браҳма мисли кӯзагар ин дунёро сохтааст, Худованд Вишну барои ҳифозат кардани дунё даҳ бор дар сурати инсон ба дунё омадааст, Худованд Манеша, ки барои гадоӣ кардан устухони сари инсонро дар даст гирифтааст ва хуршед ҳар рӯз дар осмон гардиш мекунад.

Эй инсони нек! Он коре, ки шахси бадро табдил ба шахси хуб мекунад, инсони нодонро хирадманд мекунад, душманро дӯст мекунад, нодиданиҳоро диданӣ мекунад ва заҳрҳоро оби ҳаёт мекунад ва агар саранҷоми нек мехоҳед, кори нек бикунед. Фақат барои нафъи ҳар чиз он чизҳоро дӯст мадор ва дардҳову ғамҳоро аз худ дур бикун.

Натиҷаи корҳои хуби инсон аз таносухи қаблияш дар таносухи кунунӣ натиҷаи хуб медиҳад, яъне натиҷаи корҳои хуби инсон дар сарнавишту ояндааш дахил аст. Бо он натиҷаи хуб инсон хонаи зебову бузург, зани зебо, сарвати поку дигар чизҳои қашанг ба даст меоварад. Хоҳишҳои нафсонии инсон баъд аз анҷоми корҳои хуб мисли тори гарданбанди шикаставу пӯсидае мешавад, ки дигар таҳаммуле надорад. Ҳеч чизе муҳимтар аз кор ё анҷоми амали хуб нест.

Қабл аз анҷоми ҳар коре бояд хуб ба натиҷаи он кор фикр кард, чун агар коре бикунем, ки натиҷаи он кор пушаймонӣ бошад, он фикр то дами марг низ моро озор хоҳад дод.

Инсони бадбахте, ки дар ин дунё омадааст, вале корашу рафтораш нек нест, кор карданаш мисли ин аст, ки ӯ дар дегчае, ки аз гавҳаре ба номи Вайдуря сохта шудааст, бо чӯби сандал санҷидро мепазад, яъне кори беҳуда мекунад, барои решаҳои дарахти ока бо хеши* тилоӣ заминро шухм* мезанад ва бо донаи кофур давраи алафро девор мекашад.

На нусрати зебову на хонавода ва табақаву рафтор ва ҳушу талош ва хидмати ҳеч як муҳим нестанд, вале пеш аз таносух ин натиҷаи аъмоли мост, ки ба мо бармегардад ва натиҷаву самараи он қабл аз ҳар чизе ба худи мо бозмегардад, мисли дарахт, ки дар вақти хос мева медиҳад.

Агар инсон зери об биравад ва ё бар болои кӯҳ биравад ва ё дар ҷанг пирӯз шавад, агар кимиёгаре ва ё савдогаре ва ё кишоварзе ва ё хидматкоре хурдро ҳам биёмурзад ва ё агар бо кӯшиши зиёд мисли парандае ба осмон бипарад, бо кор метавонад ба ҳар чиз бирасад ва онро метавон шуданӣ ё ношуданӣ кард.

Натиҷаи корҳои хуби инсон, ки дар таносухи қаблӣ анҷом додааст, дар ҳар куҷо – дар ҷангалу доман, дар ҷангу миёни душманон ва дар обу оташ, дар дарёи паҳновар, дар болои кӯҳу дар ҳар замон ба ӯ бозмегардад ва натиҷаи корҳои неки ӯ ӯро метавонад аз осеби рӯзгор ҳифз кунад.

Натиҷаи некӯкориҳои инсон, ки дар таносухи қабл анҷом додааст, метавонад ҳар чизеро барои инсон осонтару зеботар кунад, ҷангали хатарнокро ҳамонанди шаҳре зебо мекунад, дигаронро ҳамонанди хонавода ва заминро пур аз гавҳару шуҳрат мекунад. Пас, дар ин ҷаҳон аъмол муҳимтар аз ҳар чиз аст.

Натиҷаи ҳар коре бар он кор вобаста аст ва хирад ҳам пайрави кор кардану амал кардан аст ва илму хирад бидуни амал баҳраву фоидае надорад. Пас, хирадманд бояд ба хиради хеш амал кунад ва онро дар хидмат бигирад.

Танбалӣ бузургтарин душмани инсон аст, ки дар зоти худаш вуҷуд дорад, пуркорӣ ва фаъолияту талош бузургтарин дӯсти инсон аст, ки бо ин фаъолият ҳеҷ ғаме ёфт нахоҳад шуд.

ПОВАРАҚӢ

1. Ширеша – гули ҳиндӣ, ки баргаш сурху бисёр нарму латиф аст.

2.Индра – дар Ҳинд Индра худои борон аст.

3 Ганга – номи дарёи маъруфе дар Ҳиндустон ва Бангладеш аст, ки яке аз рӯдҳои бузурги Осиё ба шумор меравад. Ин рӯд дар назари ҳиндувон муқаддас аст.

4. Шива – исми Худои ҳиндӣ.

5. Юпитер – Муштарӣ (онро “Бирҷис” ва “Ҳурмуз” низ меноманд), номи бузургтарин сайёраи манзумаи Офтоб, ки мунаҷҷимони қадим онро муборак шумурда, “Саъди акбар” ва “Қозии фалак” ҳисоб мекарданд.

6. Роҳу – номи як деви ҳиндист, ки фақат сар дорад.

7. Суряканта – исми гавҳари ҳиндӣ, ки бо қарор додан дар ҷилави хуршед равшан мешавад ва бисёр медурахшад.

8. Калпалато – исми як навъи дарахти ҳиндӣ, ки ҳамешасабз аст.

Бараҳман – роҳиб, намояндаи табақаи олӣ дар низоми табақоти Ҳинд, ки вазифаи аслии ӯ мутолиа ва таълими ведаҳо (китоби муқаддаси ҳиндувон, илоҳиёти ҳиндувон, нахустин осори адабии Ҳинд, ки иборат аз матнҳои динист, дар охири ҳазорсолаи 2 – аввали ҳазорсолаи 1 то м. эҷод шудааст) ва иҷрои маросими динӣ мебошад; ҳаким ва донишманди ҳиндӣ; пир ва муршиди бутпарастон; асилзода ва наҷиби ҳиндувон.

9 Табақаи роҳибони касбӣ дар ҳазорсолаи I то м. дар Ҳиндустони Шимолӣ ба вуҷуд омада, дар ҷамъият мавқеи олиро ишғол намуд. Дар давраи баъдиведӣ ба туфайли ҷорӣ шудани парастиши Браҳма (Худои олии бараҳмания) ва мураккаб гардидани маросими динӣ вазифаи роҳиб амри меросӣ шуд ва бараҳманҳо табақаи махсусро ташкил намуданд. Бараҳманҳо омӯхтани Ведаҳоро касби худ карданд, забони онҳоро муқаддас эълон намуда, истифодаи онро танҳо ба бараҳманон раво медонистанд ва даъво мекарданд, ки бараҳманон ба Худоҳо таъсир расонида метавонанд.

Алҳол дар Ҳиндустон бараҳманҳо қисми синфҳои ҳукмрон ва зиёиро ташкил медиҳанд.

10 Сумеру – дар достонҳои ҳиндӣ исми кӯҳи тилоиро меноманд.

Свати накшатра – номи ситораест, ки дар илми ахтаршиносӣ зикр шудааст.

11 Кешава – исми Худои ҳиндӣ.

12 Кумуд – исми гули ҳиндӣ, ки дар шаб шукуфта мешавад.

13 Самвартак – дар Ҳинд абрҳо ба панҷ қисм ҳастанд: пушкар, овартак, самвартак ва дигар...

14 Удумбар – номи меваест, ки дар Ҳинд вуҷуд дорад. Дар тухми ин мева пашшаҳои зиёде ба вуҷуд меояд.

15 Ин як достони қадимии ҳиндист. Ин илоҳа барои пайдо кардани оби ҳаёт ба дарё рафт ва баъд аз ин дарё бисёр гавҳару нуқра ва заҳру чизҳои дигар берун овард, вале илоҳа бо пушткор ҳамчунон барои пайдо кардани оби ҳаёт талош кард, то онро пайдо кард.

16 Чатака – исми парандборони ҳиндӣ.

17 Раҷякшяма – исми як бемории ҳиндӣ.

18 Карира – исми дарахте ҳиндӣ, ки барг надорад.

19 Ҳиндуҳо бовар доранд, ки инсонҳо борҳо мемиранд ва борҳо ба дунё меоянд, то он вақте ки онҳо ба Худованд нарасида бошанд. Барои рафтан назди Худованд бояд дар ин дунё корҳои нек анҷом диҳанд.

20 Ока – номи дарахте дар Ҳинд, ки самараву мева надорад ва ба коре намеояд.

ЛУҒАТНОМА:

Истахр – ҳавзи об, кӯл.

Қасоват – дилсахтӣ, бераҳмӣ, сангдилӣ.

Лус – тамаллуқу ширинзабонӣ.

Миҳор – чӯбе, ки аз бинии шутур гузаронда, ба он ресмон мебанданд.

Пархош – ҷанг; ҳисси хусумат; зулм, тааддӣ.

Сусмор – навъе аз ҷинси калтакалос.

Таваққуъ – чашмдошт, умед, орзу.

Тикка – луқма, пора, қисме аз ҳар чизе.

Улоғ – ҳайвони саворӣ, махсусан хар.

Хабис – паст, палид, разил, бадзот.

Хашин – сахт, дурушт.

Хеш – чӯбе, ки бар гардани гов мебанданд, юғ.

Шарур – бадкор.

Шилм – чизи моеъ ва часпаку лағжон.

Шинзор – макони сангреза.

Шухм – шудгор.

САДОИ ШАРҚ – 2019- №12

Замира ҒАФФОРОВА